W stuletnie dzieje Papieskiego Instytutu Polskiego w Rzymie wpisują się 33 lata posługi w nim Zgromadzenia Braci Serca Jezusowego. Zgromadzenie to założył br. Stanisław Kubiak (1877-1928), który z pokorą, prostotą i uległością pełnił wolę Bożą ujawniającą mu się w zaleceniach władzy kościelnej, która wytyczała Zgromadzeniu szczególne zadania1/.
Zgromadzenie powstało tuż po zakończeniu I wojny światowej. Jednak aby zrozumieć genezę jego powstania, trzeba cofnąć się do czasów zaborów. Stanisław Kubiak, jako młody Wielkopolanin, pod koniec XIX w. wyjechał do Niemiec „za chlebem". Tam po kilku latach pracy w kopalni wstąpił do Zakonu Braci Miłosierdzia w Trewirze. Złożył tam śluby zakonne i zajął się pielęgnacją chorych. W czasie I wojny światowej został wcielony do armii pruskiej i wysłany na front wschodni2/. Po zakończeniu wojny i odzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócił on do ojczyzny z zamiarem przeszczepienia Zakonu Braci Miłosierdzia na ziemie polskie. To jednak okazało się niemożliwe. Po krótkim pobycie w Warszawie przeniósł się do Poznania i zamieszkał przy parafii Matki Bożej Bolesnej na poznańskim Łazarzu. Z czasem wokół niego zaczęli gromadzić się inni współbracia, którzy byli razem z nim w Trewirze. W ten sposób zaczęły się tworzyć początki nowej wspólnoty. Br. Stanisław Kubiak, jako doswiadczony zakonnik, kierował nową wspólnotą, czuwał nad jej duchem zakonnym i karnością, a jednocześnie starał się o jej prawne zatwierdzenie. Członkowie wspólnoty pracowali przy parafii, a Założyciel opiekował się chorymi. W 1921 r. pierwsi kandydaci, wraz ze Stanisławem Kubiakiem, przyjęli habit zakonny na wzór habitów Braci Miłosierdzia. W tymże samym roku zarejestrowali swą wspólnotę w magistracie miasta. Dwa lata później, gdy wspólnota już się rozrosła, kard. Edmund Dalbor zaprosił braci do pracy w swojej rezydencji i w archikatedrze poznańskiej. W dniu 21 listopada 1923 r. wydał dekret oficjalnie zakładający nowe Zgromadzenie. Tę datę przyjmuje się jako datę powstania Zgromadzenia3/. Rok później bracia nabyli posiadłość w Puszczykowie koło Poznania, która po dzień dzisiejszy jest domem macierzystym Zgromadzenia. W kwietniu 1926 r. br. Stanisław Kubiak wraz z pierwszymi współbraćmi złożyli pierwsze śluby zakonne. W czerwcu tegoż roku nadeszło z Rzymu pozwolenie na zatwierdzenie Zgromadzenia na prawie diecezjalnym4/. W roku następnym Zgromadzenie liczyło już 27 braci. Z biegiem czasu bracia zakładali coraz to nowe placówki.
Po śmierci br. Stanisława Kubiaka szczególną opiekę nad Zgromadzeniem roztoczył kard. August Hlond. Po przeprowadzeniu dwóch wizytacji kanonicznych, w 1929 i 1930 r., definitywnie zmienił on zadania Zgromadzenia na służbę duchowieństwu diecezjalnemu, rezygnując z opieki nad chorymi.
Zadania te są w Zgromadzeniu aktualne po dzień dzisiejszy. W 1930 r. bracia zmienili też strój zakonny na ten, który jest obecnie, czyli na kapłańską sutannę - lecz bez guzików - wraz z zielonym, szerokim pasem. Bracia noszą też schowany pod habitem krzyż zawieszony na czarnym sznurku. Zakończeniem kilkuletniej reformy i odnowy był dekret zatwierdzający Zgromadzenie, który wydał ks. prymas Hlond w grudniu 1930 r.5/ Sługa Boży kard. August Hlond uważany jest za odnowiciela Zgromadzenia6/.
Zadania te są w Zgromadzeniu aktualne po dzień dzisiejszy. W 1930 r. bracia zmienili też strój zakonny na ten, który jest obecnie, czyli na kapłańską sutannę - lecz bez guzików - wraz z zielonym, szerokim pasem. Bracia noszą też schowany pod habitem krzyż zawieszony na czarnym sznurku. Zakończeniem kilkuletniej reformy i odnowy był dekret zatwierdzający Zgromadzenie, który wydał ks. prymas Hlond w grudniu 1930 r.5/ Sługa Boży kard. August Hlond uważany jest za odnowiciela Zgromadzenia6/.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej Zgromadzenie liczyło 39 braci, pracujących w 12 różnych instytucjach kościelnych. W czasie wojny bracia byli rozproszeni. Nieliczni tylko zostali w Puszczykowie, co z kolei pozwoliło innym po wojnie powrócić do tego domu. W czasie wojny kilku z braci zginęło w obozach zagłady, a los kilku innych pozostaje do dziś nieznany7/. Chlubą Zgromadzenia w czasie wojny stał się br. Józef Zapłata (1904-1945) - męczennik obozu w Dachau. Umierając, złożył deklarację, że życie swoje oddaje za rychły powrót kard. A. Hlonda do wolnej ojczyzny, co też wkrótce stało się faktem8/. 13 czerwca 1999 r. Jan Paweł II dokonał w Warszawie uroczystej beatyfikacji br. Józefa Zapłaty w gronie 108 polskich męczenników czasów II wojny światowej9/.
Po zakończeniu działań wojennych Zgromadzenie liczyło 16 braci. Następowało powolne odradzanie ducha zakonnego, stanu osobowego i materialnego. Z biegiem lat cieszono się nowymi powołaniami. Kolejne Kapituły Generalne dostosowywały formacje i posługę braci do zadań pełnionych w Kościele. Konstytucje i Ustawy dostosowano do posoborowej odnowy Kościoła. Tak jak w czasie powstawania Zgromadzenia, tak i w czasach powojennych z rozwojem personalnym łączył się proces zakładania nowych domów, w tym trzech domów w Rzymie10/.
Już w 1972 r. kard. Stefan Wyszyński w rozmowie z ówczesnym przełożonym naczelnym, br. Władysławem Hołubem, wyraził pragnienie, by bracia podjęli posługę w polskich domach w Rzymie. Po kilku latach udało się spełnić życzenie ks. prymasa i w styczniu 1977 r. pierwsi bracia przybyli do Wiecznego Miasta11/.
Bracia posługują dziś w Rzymie w Papieskim Kolegium Polskim, w Domu Polskim Jana Pawła II, jak też w Papieskim Instytucie Polskim w Rzymie przy ul. Pietro Cavallini 38. Radością braci jest posługa w tym domu, który stanowi także rzymską rezydencję Prymasa Polski. Placówka Zgromadzenia mieszcząca się w Papieskim Instytucie Polskim założona została w czerwcu 1977 r. Pierwszym bratem, który wyjechał do Wiecznego Miasta, był br. Stefan Kozica, pełniący do tej pory w Zgromadzeniu obowiązki mistrza nowicjatu12/. W dekrecie nominacyjnym przełożony naczelny decydował, iż obowiązki brata przełożonego mają być spełniane „według szczegółowych wskazówek Rektora tegoż Instytutu Księdza Infułata Franciszka Mączyńskiego"13/. Początki posługi braci w Instytucie nie były łatwe. Rodziło się wiele obaw i trudności14/.
Niemniej bracia starali się wypełniać wszelkie zobowiązania wynikające z drogi swego charyzmatu. Br. S. Kozica pisał do przełożonego generalnego: „Życie układa nam się dobrze, a najważniejsze to, że jest prawdziwie zakonne życie modlitwy"15/.
Według zatwierdzonego w 1980 r. „Planu dziennego" bracia rozpoczynali każdy dzień posługi o godz. 5.30. Po modlitwach porannych uczestniczyli w celebrowanej o godz. 6.45 Mszy św., a następnie po śniadaniu wypełniali swoje codzienne obowiązki. Na kwadrans przed obiadem odprawiali modlitwy południowe, a następnie posługiwali w czasie obiadu. Po odpoczynku wracali do swych obowiązków. Przed kolacją gromadzili się znów na modlitwach, a potem posługiwali w refektarzu i kuchni. O godz. 20.45 spotykali się na wieczornych modlitwach, a potem mieli jeszcze wspólną rekreację. Dzień braci kończył się o godz. 22.30 zamknięciem furty i odpoczynkiem. Regulamin precyzował rodzaj praktyk duchowych i odmawianych modlitw. W środę po południu jeden z braci mógł wyjść do miasta, drugi zaś w czwartek16/. Zatwierdzony dziesięć lat potem „Plan dzienny" przesuwał poranne wstanie o 15 min. później. Było to spowodowane zmianą także godziny Mszy św. w Instytucie. Dodatkowo wprowadzał także wspólne modlitwy brewiarzowe dla braci17/.
Bracia posługujący w Papieskim Instytucie Polskim przeżywali własną formację, w którą wpisywały się m.in. śluby czasowe poszczególnych braci18/, jak i wizytacje domu19. Początkowo kapelanem domu braci był ks. Gerard Bernacki z diecezji katowickiej (od 1988 r. biskup pomocniczy archidiecezji katowickiej), który pełnił tę posługę przez sześć i pół roku20/.
Począwszy od I września 1978 r. br. Stefan Kozica był przełożonym domu w Instytucie Polskim"21/. Ówczesny przełożony naczelny charakteryzował następująco br. S. Kozicę: „(...) jest on ofiarny i z poświęceniem podejmuje się każdej pracy, jakiej wymaga dobro wspólne danego domu"22/. Nadmienić należy, że początkowo bracia z Instytutu formalnie należeli do wspólnoty w Papieskim Kolegium Polskim w Rzymie, a brat odpowiedzialny za dom zakonny w Instytucie pełnił funkcję administratora placówki23/.
Założenie placówki w Rzymie, na krótko przed wyborem kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piocrową, dawało w kolejnych latach możliwość częstych spotkań braci z Rzymu, jak też z Polski z Janem Pawłem II. Znamienne jest wspomnienie z audiencji w dniu 21 marca 1979 r. Na prośbę skierowaną przez br. W. Hołuba do Ojca Świętego o błogosławieństwo, Papież uczynił znak krzyża i powiedział: „Abyście rośli w liczbę i rozwijali się, bo jesteście Kościołowi potrzebni"24/. Tenże przełożony Zgromadzenia w taki właśnie sposób odczytywał te znaki Opatrzności: „(...} równocześnie z naszym polskim Zgromadzeniem, które postawiło swą stopę na rzymskiej ziemi - polski Papież zasiadł na Stolicy Piotrowej, by przewodzić całemu Kościołowi Chrystusowemu na ziemskim globie. W tym dopatrywać się można jakiegoś szczególnego znaku dla naszego Zgromadzenia. Mamy rosnąć w liczbę - mamy rozwijać się - jak powiedział Ojciec święty - bo jesteśmy Kościołowi potrzebni, już nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie"25/. W innym miejscu pisał w drugim roku istnienia placówki w Instytucie: „(...} raduję się wielce, że danym nam było w ostatnich latach, jako Zgromadzeniu - scanąć na rzymskiej ziemi, by zapuszczać tam coraz głębiej korzenie, czerpiąc z tej ziemi wiarę niezłomną, siłę i męstwo pierwszych chrześcijan do wytrwania w dobrem — do zdobywania coraz to więcej dusz dla Chrystusa i Jego świętego Kościoła"26/.
W ciągu minionych 33 lat stan osobowy wspólnoty braci w Papieskim Instytucie Polskim przedstawiał się następująco27/:
1. Br. Stefan Kozica 1977-1986
2. Br. Ryszard Mokrzycki 1978-1979
3. Br. Kazimierz Ścibek 1980-1987
4. Br. Andrzej Swiątkowski 1986-1987
5. Br. Józef Przybysz 1987-1988
6. Br. Władysław Piwko 1987-1993
7. Br. Sławomir Cimochowski 1988
8. Br. Zygfryd Sitko 1989-1992
9. Br. Włodzimierz Markiewicz 1991-1992
10. Br. Wojciech Kincel 1992-1993; 1994-2008
11. Br. Wiesław Łątka 1993-1994
12. Br. Mirosław Małkowski 1993-1998
13. Br. Robert Binkowski 1998-2002
14. Br. Sebastian Kozłowski 2003
15. Br. Paweł Kozłowski 2003-2004
16. Br. Michał Birkowski 2003-2009
17. Br. Sławomir Steczkowski 2004-2005
18. Br. Andrzej Paliwoda od 2005 r.
19. Br. Andrzej Józefowski od 2008 r.
20. Br. Marcin Mosakowski od 2009 r.
W ciągu jednej trzeciej części dziejów Instytutu towarzyszą mu swoją modlitwą i posługą bracia Serca Jezusowego. Wypełniając w ramach codzienności Instytutu swój charyzmat, troszczą się o dom, posługują mieszkańcom i gościom przybywającym do Wiecznego Miasta, a zatrzymującym się w Instytucie. W pamięci mają zawsze słowa, które skierował przed laty do ich wspólnoty ówczesny przełożony generalny, a zarazem pierwszy przełożony wspólnoty w Instytucie: „Pamiętajcie, jesteście ambasadorami Zgromadzenia Serca Jezusowego w Wiecznym Mieście"28/.
Br. Andrzej Paliwoda CFCI
Przypisy:
1/ Konstytucje Zgromadzenia Braci Serca Jezusowego, Puszczykowo 2000, s. 11. Zob. też: Komunikat br. S. Kozicy z 30 XII 1991 r., w: ABSJ. W 1992 r. przełożony generalny zarządził, aby we wszystkich placówkach Zgromadzenia, w specjalnie wybranym czasie, czytane były Pamiętniki założyciela Zgromadzenia Braci Serca Jezusowego. Zob. br. R. Mokrzycki do braci Zgromadzenia 16 VIII 1992 r., w: ABSJ.
2/ S.R. Rybicki, Bracia Serca Jezusowego, Warszawa 1992, s. 15.
3/ Tamże, s. 16-19.
4/ Tamże, s. 20.
5/ Tamże, s. 28.
6/ Komunikat br. S. Kozicy z 30 XII 1991 r., w:ABSJ.
7/ S.R. Rybicki, Bracia Serca jezusowego, s. 44-46.
8/ Br. J. Sz. Sługa Boży br. Józef Zaplata, w: Męczennicy za wiarę, Warszawa I996, s. 429.
9/ Br. D. Szamlewski do braci Zgromadzenia Serca Jezusowego 9 X 1991 r.; br. S. Kozica do ks. T. Kaczmarka 7 X 1991 r.; krótki życiorys brata Józefa Zapłaty, w: ABSJ. 108 błogosławionych polskich męczenników z czasów II wojny światowej, „L'Osservatore Romano" 20 (1999) nr 8, s. 82.
10/ S.R, Rybicki, Rracin Serca Jezusowego, s. 63-64.
11/ Tamże, s. 65.
12/ Dekret nominacyjny br. S. Kozicy z 16 VI 1977 r., w: ABSJ.
13/ Dekret nominacyjny br. S. Kozicy z 16 VI 1977 r.; ABSJ; dekret nominacyjny br. S. Kozicy z 7 VIII 1978 r., w: ABSJ.
14/ Br. W. Hołub do br. S. Kozicy 7 VII 1978 r.: „Wasza obecność w Wiecznym Mieście zapisze się "złotymi literami" w historii Zgromadzenia, jeżeli zdołacie pokonać wszelkie trudności i przeszkody połączone z każdym dziełem w jego początkach", w: ABSJ. Zob. br. W. Hołub do braci w Papieskim Instytucie Polskim w Rzymie 2 IX 1978 r., w: ABSJ.
15/ Cyt. za: br. A. Nowak do br. S. Kozicy 6 III 1981 r., w: ABSJ.
16/ „Plan dzienny" zatwierdzony l XII 1980 r., w: ABSJ.
17/ „Plan dzienny" zatwierdzony 8 V 1990 r., w: ABSJ. Zob. też: „Plan dzienny" zatwierdzony 8 V 1993 r., w: ABSJ.
18/ Np.: dokument ślubów czasowych br. R. Mokrzyckiego 18 I 1979 r.; delegacja dla br. S. Kozicy z 29 XI 1994 r., w: ABSJ.
19/ Br. A. Nowak do br. S. Kozicy 8 X 1981 r.; br. A. Nowak do br. S. Kozicy 20 IX 1982 r.; br. A. Nowak do br. S. Kozicy 7 XI 1983 r.; br. S. Kozica do braci w Papieskim Instytucie Polskim w Rzymie 14 XI 1986 r.; br. S. Kozica do braci w Papieskim Instytucie Polskim w Rzymie 24 III 1987 r.; br. S. Kozica do br. J. Przybysza 14 III 1988 r.; dekret powizytacyjny z 14 V 1988 r.; zarządzenie br. S. Kozicy z 3 VI 1989 r.; br. S. Kozica do braci w Papieskim Instytucie Polskim
w Rzymie 31 V 1990 r.; br. S. Kozica do braci w Rzymie 7 X 1991 r.; br. J. Szmyt do ks. Z. Kiernikowskiego l VI 1993 r.; komunikat br. J. Szmyta z 29 V 1994 r., w: ABSJ.
20/ Dokument ślubów czasowych br. R. Mokrzyckiego 18 I 1979 r.; zaproszenie na obronę
rozprawy doktorskiej ks. G. Bernackiego w dniu 21 X 1983 r. [z dopisaną adnotacją], w: ABSJ; P. Nitecki, Bernacki Gerard, w: Biskupi Kościoła w Polsce w latach 1965—1999. Słownik biograficzny, Warszawa 20002, s. 26.
21/ Br. W. Hołub do br. S. Kozicy 7 VIII 1978 r., w: ABSJ.
22/ Br. W. Hołub do br. R. Mokrzyckiego 2 X 1978 r., w: ABSJ.
23/ Br. W. Hołub do br. S. Kozicy l IV 1979 r.; br. W. Hołub do br. M. Markiewicza 28 VII 1979 r.; br. W. Hołub do br. S. Kozicy 12 VIII 1980 r., w: ABSJ.
24/ Br. W. Hołub do Zgromadzenia Braci Serca Jezusowego 25 111 1979 r., w: ABSJ. Dla przykładu: 5 Xl 1980 r. w spotkaniu z Ojcem Świętym uczestcniczył br. Aleksander Nowak - przełożony generalny. Zob. br. A. Nowak do br. S. Kozicy [b.d. - 1989), w: ABSJ.
25/ Br. W. Hołub do Zgromadzenia Braci Serca Jezusowego 25 III 1979 r., w: ABSJ.
26/ Tamże.
27/ Dekrety nominacyjne braci i korespondencja z kolejnymi przełożonymi generalnymi, w: ABSJ.