Akademia Teologii Katolickiej
Warszawa 1986
WSTĘP
W 1983 r. minęło 60 lat od powstania Zgromadzenia Bracia Serca Jezusowego, zgromadzenia o charakterze laickim, wyłącznie polskiego, tzn. założonego przez Polaka oraz rozwijającego się zasadniczo w Polsce. Zgromadzenie Bracia Serca Jezusowego jest jedną z najmniejszych rodzin zakonnych, które pracują w naszej Ojczyźnie.
Ramy chronologiczne pracy obejmują lata 1923-1983. Przyjęcie roku 1923 jako terminus a quo, pomimo cofania się nawet w ostatnie lata XIX w. i początkowe XX w., aby ukazać podłoże na którym wyrosła nowa gałąź zakonna, podyktowane było momentem oficjalnego zatwierdzenia nowego Zgromadzenia przez Kościół. Natomiast terminus ad quem przyjęto z racji jubileuszu 60-lecia istnienia Zgromadzenia. Jubileusz ten uzasadnia także podjęcie opracowania dziejów Bracia Serca Jezusowego.
Problematyka niniejszej pracy sprowadza się do następujących pytań: w jaki sposób doszło do powstania nowego Zgromadzenia, jaki jest jego cel oraz jak się ono rozwijało i rozwija nadal tak wewnętrznie jak i zewnętrznie?
Literatura dotycząca dziejów Zgromadzenia jest bardzo uboga. W zasadzie na uwagę zasługują jedynie dwa artykuły. Jeden pióra ks. M. Banaszaka, w którym autor syntetycznie omówił 50-letni okres istnienia Zgromadzenia oraz drugi, napisany przez ks. A. Wietrzykowskiego, w którym zwrócono uwagę na działalność Braci Serca Jezusowego w Polsce. Obydwa powstały z racji złotego Jubileuszu Zgromadzenia.
Ze względu na brak podstawowej literatury przy opracowaniu dziejów Zgromadzenia korzystano głównie ze źródeł archiwalnych. Podstawowe znaczenie dla pracy posiada materiał przechowywany w Archiwum Generalnym Zgromadzenia w Puszczykowie (AGZ). Zawiera ono głównie materiały dotyczące okresu po II wojnie światowej oraz nieliczne dokumenty z okresu wcześniejszego. Archiwum Zgromadzenia zostało bowiem zniszczone w czasie wojny. W Archiwum tym znajdują się m. in. Akta Generalne zawierające urzędową korespondencję przełożonych Zgromadzenia z władzami kościelnymi, dekrety nominacyjne, korespondencję z władzą państwową, akty prawne Zgromadzenia.
Innym ważnym źródłem jest “Kronika Zgromadzenia” (Kr. Zgr.), która została zaprowadzona w 1953 r. Obejmuje ona także wcześniejsze dzieje Zgromadzenia spisane z Aktów Generalnych i z relacji starszych braci. Kronika ta obrazuje bardzo wyraźnie rozwój Zgromadzenia i wszelkie zmiany w nim zachodzące.
Ważny materiał dotyczący początków Zgromadzenia zawarty jest w teczce “Brat Założyciel”, zawierającej dokumenty tyczące życia i działalności br. Stanisława Kubiaka, a zwłaszcza “Pamiętnik” spisany przez samego Założyciela, obrazujący proces powstawania i początkowe lata Zgromadzenia. Bardzo dużo materiału dostarczyły wszystkie redakcje Konstytucji Zgromadzenia. Analizując je można było zauważyć wewnętrzny, duchowy rozwój Zgromadzenia. W Archiwum znajduje się także “Księga profesów” Zgromadzenia, według której można wykazać stan osobowy Zgromadzenia oraz funkcje jakie pełnili poszczególni bracia.
Inne teczki dokumentów znajdujących się w Archiwum Zgromadzenia to Akta Kapituł Generalnych, zawierające sprawozdania przełożonych naczelnych o stanie Zgromadzenia, sprawozdania z przebiegu kapituł, z wyboru zarządu oraz wnioski i uchwały, które miały wpływ na życie Zgromadzenia. Teczka “Okólniki”, w których zawarte są oficjalne rozporządzenia przełożonego, zmiany personalne, ważniejsze fakty z życia Zgromadzenia oraz materiał ascetyczny.
Kwerendą objęto także Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAP). Zespół Akta Ordynariatu Arcybiskupiego (OA) dostarczył cennych materiałów do okresu 1945-1978, m. in. protokoły z wizytacji kanonicznych Zgromadzenia. Natomiast materiału do pierwszego okresu istnienia Zgromadzenia (1923-1939) dostarczył zespół Akta Konsystorza Arcybiskupiego (KA). Zespół ten nie jest jednak kompletny. Znaczna jego część uległa zniszczeniu podczas wojny.
W kilku wypadkach autor korzystał ze zbioru ks. Stanisława Kosińskiego SDB: Acta Hlondiana (AH) zawierający materiały do życia i działalności kard. A. Hlonda, prymasa Polski 1881-1948. Zbiór ten składa się obecnie z 6 tomów liczących ogółem 95 woluminów. Dokumenty zawarte w tym zbiorze dostarczyły materiału dotyczącego wkładu prymasa kard. A. Hlonda w rozwój Zgromadzenia Braci Serca Jezusowego.
Problematyka pracy została podzielona na cztery rozdziały. W rozdziale I omówione będą przyczyny powstania Zgromadzenia, sylwetka Założyciela oraz podstawy prawne i struktury Zgromadzenia. Rozdział II poświęcony zostanie omówieniu punktu zwrotnego w dziejach Zgromadzenia, tzn. reorganizacji przeprowadzonej przez kard. A. Hlonda, dzięki której Zgromadzenie przetrwało i nadal się rozwija. W rozdziale tym uwzględniony będzie także aspekt odnowy w Zgromadzeniu po Soborze Watykańskim II. W rozdziale III omówione zostanie życie wewnętrzne Zgromadzenia i formacja jego członków na poszczególnych etapach. Ostatni rozdział ukaże rozwój osobowy Zgromadzenia podczas 60 lat jego istnienia oraz zaangażowanie braci w instytucjach kościelnych.
Wyrazy szczerego podziękowania składam ks. dr. Stanisławowi Wilkowi za konsultacje i wnikliwe uwagi udzielane mi podczas pisania pracy.
Pragnę także serdecznie podziękować br. Aleksandrowi Nowakowi, Przełożonemu Generalnemu Braci za pozwolenie pisania pracy o historii tegoż Zgromadzenia oraz za udostępnienie dokumentów archiwalnych i za wyjaśnienia niektórych momentów w historii Bracia Serca Jezusowego.
Wyrazy podziękowania kieruję również pod adresem ks. doc. dr hab. Mariana Banaszaka, dyrektora Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu za udostępnienie mi materiałów archiwalnych oraz pod adresem ks. mgr. Stanisława Kosińskiego za możliwość korzystania z jego prywatnych zbiorów, a także za wszystkie cenne wskazówki udzielane mi w trakcie przygotowywania niniejszej pracy.